فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام (کتاب)

کتاب «فقه القرآن فى شرح آیات الأحکام» تألیف قطب‌الدین سعید بن هبةالله راوندى (م، ۵۷۳ ق)، از علماى بزرگ شیعه می‎باشد. در این کتاب جمع‌آورى آیاتى که مربوط به مباحث فقهى است با جامعیت بى‌نظیرى، انجام شده، که شاید بتوان گفت ایشان از پیشگامان در این زمینه هستند.

مؤلف

شیخ قطب‌الدین، ابوالحسن یا ابوالحسین، سعید بن عبدالله بن حسین بن هبةالله بن حسن راوندى کاشانى، عالم بزرگ، محدث، مفسر، متکلم، فقیه، فیلسوف و تاریخ دان بزرگ شیعه در قرن ششم هجرى است. او در راوند کاشان به دنیا آمد. شیخ قطب در آثار خود موضوعات متنوعى از علوم و معارف اسلامى را به بحث گرفته و در علم تفسیر، فقه، حدیث، فلسفه، کلام، تاریخ و دیگر موضوعات نوشتارهاى فراوانى بر جاى نهاده است. اساتید او عبارتند از: پدر بزرگوارش، شیخ ابوعلى فضل بن حسن طبرسى، عمادالدین محمد بن ابى القاسم طبرى و ... . برخی از آثار ایشان عبارتند از: جلوه‌های اعجاز معصومین(علیهم السلام)، الخرائج و الجرائح‏، ‏ضیاء الشهاب فی شرح شهاب الاخبار. قطب راوندى در سال ۵۷۳ ه. دیده از جهان فرو بست.

انگیزه نگارش

مؤلف در مقدمه کتاب چنین آورده است:

«چیزى که مرا برانگیخت تا دست به نگارش چنین کتابى بزنم این بود که در میان پژوهشگران کتابى را نیافتم که به خوبى به بررسى این مهم پرداخته باشد، یعنى کتابى که در آن فقه قرآن یا سخنان خداوند متعال بررسى شده باشد در دست نبود. پس بر آن شدم که در مورد همه مباحث مربوط به آن مانند: لفظ و معنا و ظاهر و باطن آیاتى که درباره احکام شرعى فروفرستاده شده است به بررسى بپردازم. نظر علماى شیعه این است که ما پس از روایات محکم و معتبرى که از ائمه معصوم علیهم السلام داریم با بودن اجماع، دیگر یقین پیدا مى‌کنیم که به چشمه زلال معرفت دست یافته‌ایم ولى چه زیبا است که افزون بر سخنان امامان معصوم علیهم السلام آیاتى از قرآن نیز باشند که چشمان ما را روشن نمایند و دلیل ما را محکم و یقین ما را فزونى بخشند. به این خاطر دست به کار نگارش این کتاب شدم تا با مبانى و استدلال هاى محکم خود خواننده را راضى و بى‌نیاز سازد و به راحتى به درک مطالب آن نایل آید بى آن که سخن به درازا کشد و در بیان مقصود، ایجاد اخلال نماید و هر فقیه دانشمندى با دیدنش آن را تصدیق نماید و به آن رضایت دهد و از خداوند متعال انجام این مهم را خواستارم.»

ویژگی‌هاى کتاب

کتاب حاضر به ترتیب مباحث فقهى یعنى از طهارت تا دیات نگاشته شده است و گفتنى‌هاى درخور توجه که با مباحث تفسیرى و فقهى در هم آمیخته شده، در آن به خوبى خودنمایى مى‌کند.

نوشته‌هاى ایشان از نظریات شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسى در دو کتاب «التبیان فی تفسیر القرآن» و «الاستبصار فیما اختلف فیه من الأخبار» تأثیر پذیرفته، به گونه‌اى که توجه خاصى به نظریات سید مرتضى علم الهدى در کتاب «الانتصار فی انفرادات الإمامیة» کرده است. این مطلب را با دقت در متن این کتاب به آسانى مى‌توان یافت، به شکلى که در برخى از موارد عین عبارت آنها نقل شده بدون آن که هیچ گونه تغییر یا تصرفى در عبارت آنها صورت گرفته باشد. البته این بدان معنا نیست که مؤلف از قدرت اجتهاد و استنباط بى‌بهره بوده، زیرا در بسیارى جاها مى‌بینیم که وى همانند فقیهى قدرتمند به بررسى و تحلیل مباحث فقهى و تفسیرى مى‌پردازد و نظریات جدید و استوارى را مطرح مى‌سازد.

یکى دیگر از ویژگی هاى این کتاب تلفیقى نوین است که ایشان توانسته میان نظریات فقهى و تفسیرى که به ظاهر با هم اختلاف دارند به نوعى سازگارى ایجاد نماید. گاهى که به منابع فقهى و روایى مراجعه مى‌کنیم، گمان مى‌رود علما و دانشمندان اسلامى در این زمینه با هم اختلاف نظر دارند ولى پس از آن که به این کتاب برمى‌گردیم، با شگفتى مى‌بینیم که ایشان آن نظریات را جمع کرده و با بیان ساده و زیبایى یکجا آورده است.

از دیگر ویژگی هاى این کتاب، بیان نظریات اختلافى میان عالمان شیعه و سنى است که به شکلى دقیق به بررسى آنها پرداخته و در برخى موارد فصل هاى متعددى در توضیح آن اختصاص داده و از دریچه‌هاى گوناگون به آنها نگریسته است.

به هر حال، این کتاب یک اثر بزرگ و ماندگار در نوع خود به شمار مى‌رود و با گذشت نزدیک به هزار سال از نگارش آن، هنوز مباحث آن توجه محققان و فقها را به خود معطوف ساخته است. مرحوم آیت الله نجفى مرعشى رحمه الله در این باره مى‌گوید:

«از کسانى که در این میدان گوى سبقت را از دیگران ربوده و جزء چهره‌هاى درخشان درآمده، عالم فرزانه، نام‌آور وارسته و آگاه به علوم اسلامى، اندیشمند، محدث، مفسر، متکلم بزرگ، شخصیت بى‌نظیر و اعجوبه زمان شیخ قطب الدین ابى على سعید بن هبة الله راوندى کاشانى است. او در قم اقامت گزید و در آن شهر نیز به رحمت ایزدى پیوست. وى با یادگار خود به نام «فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام» خدمت بزرگى به فقه و فقیه پرورى نمود. این کتاب از مهم‌ترین کتاب‌هاى نگاشته شده در این باره است و کمتر نمونه و همانندى براى آن مى‌توان یافت».

نسخه‌هاى کتاب

• نسخه کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى، نگاشته شده به سال ۷۵۹ هجرى‌.
• نسخه کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش سال ۷۰۶ هجرى‌.

منابع

• ویکی نور

متن کتاب

فقه القرآن فى شرح آيات الأحكام